Para kay Amelia, ang bawat araw ay isang pakikipagbuno. Sa edad na beynte-otso, biyuda at may isang anak, ang kanyang mundo ay umiikot sa paglalako ng kakanin sa umaga at pagtanggap ng labada sa hapon. Ang kanyang maliit na inuupahang kwarto ay sapat lamang para sa kanya at sa kanyang pitong taong gulang na anak, si Leo. Ngunit sa kabila ng hirap, hindi nawawala ang tamis sa kanyang mga ngiti, lalo na kapag nakikita niya ang masayang mukha ni Leo.

Sa dulo ng kanilang eskinita, nakatayo ang isang lumang bahay na yari sa kahoy at bato. Mayroon itong malawak na hardin na napabayaan na, at ang mga bintanang capiz ay tila malulungkot na matang nakadungaw sa mundo. Dito nakatira si Aling Genoveva, o mas kilala sa tawag na Lola Nena. Isang matandang biyuda na sa pagkakaalam ng lahat ay wala ni isang kamag-anak. Bihira siyang lumabas, at kung mamataan man, ang kanyang mukha ay laging blangko, ang kanyang mga mata ay tila ba nakatanaw sa isang malayong nakaraan.

Naawa si Amelia sa matanda. Isang hapon, habang pauwi mula sa paglalako, nakita niya si Lola Nena na nahihirapang buhatin ang isang bayong ng mga pinamili. Hindi nagdalawang-isip si Amelia. Agad siyang lumapit upang tumulong.

“Naku, Lola Nena, ako na po diyan. Hayaan niyo na po akong magbuhat,” alok ni Amelia na may magalang na ngiti.

Nagulat ang matanda. Tinitigan niya si Amelia mula ulo hanggang paa. “At bakit mo naman ako tutulungan, aber? May kailangan ka ba sa akin?” mataray na tanong nito.

“Wala po, Lola. Gusto ko lang pong tumulong. Mukhang mabigat po iyan,” sagot ni Amelia, hindi natinag sa kasungitan ng matanda.

Simula noon, naging ritwal na ni Amelia ang pagdalaw kay Lola Nena. Tuwing umaga, bago siya maglako, nag-iiwan siya ng isang maliit na supot ng puto o kutsinta sa tarangkahan nito. Sa hapon naman, isinasama niya si Leo, at habang naglalaba si Amelia sa kanilang bakuran, pinapabasa niya ng mga aklat si Leo sa beranda ni Lola Nena.

Sa una, masungit pa rin ang matanda. Ngunit unti-unti, ang yelo sa puso ni Lola Nena ay natunaw sa init ng kabutihan ni Amelia at sa tawa ng munting si Leo. Nagsimula na itong ngumiti. Minsan, inaabangan na niya ang pagdating ng mag-ina, may inihanda nang malamig na inumin o lumang mga libro para kay Leo.

“Ang batang iyan,” sabi minsan ni Lola Nena habang pinagmamasdan si Leo na nagbabasa, “may kakaibang kislap sa kanyang mga mata. Manang-mana sa…” Hindi na niya itinuloy ang sasabihin. Sa halip, isang butil ng luha ang pumatak mula sa kanyang mata, na agad niyang pinunasan.

Lumipas ang limang taon. Ang pagkakaibigan nina Amelia at Lola Nena ay lalong tumibay. Para na nilang lola si Nena, at para na rin nitong mga apo sina Amelia at Leo. Hanggang isang umaga, hindi na binuksan ni Lola Nena ang kanyang pinto. Natagpuan na lamang siyang payapang natutulog magpakailanman sa kanyang silya, hawak ang isang lumang litrato.

Ang buong komunidad ay nagluksa, ngunit mas higit ang pighati ni Amelia. Nawalan siya ng isang kaibigan, isang kakampi.

Ang tunay na pagkabigla ay dumating makalipas ang isang linggo. Isang abogado ang dumating sa kanilang eskinita, hinahanap si “Amelia Reyes”. Sa harap ng ilang mga usisero at nagtatakang kapitbahay, binasa ng abogado ang huling habilin ni Genoveva “Nena” Cruz. Ang lahat ng kanyang ari-arian, kasama na ang bahay at lupa na kinatitirikan nito, ay ipinamamana niya kay Amelia.

Isang nakabibinging katahimikan ang bumalot sa paligid, na sinundan ng mga bulungan.

“Imposible! Baka ginayuma niya ang matanda!” “Napakaswerte naman! Isang bahay para lang sa pagbibigay ng kakanin?”

Hindi makapaniwala si Amelia. Bakit? Bakit sa kanya? Ang tanging ibinigay niya ay kabaitan, hindi niya inaasahan ang ganito kalaking sukli.

“May kasama itong sulat at isang susi, Misis Reyes,” sabi ng abogado, iniabot ang isang selyadong sobre.

Nanginginig ang mga kamay ni Amelia habang binubuksan ito. Sa loob, isang luma at kalawanging susi ang naroon, nakatali sa isang piraso ng papel na may sulat-kamay ni Lola Nena:

Amelia, anak,

Salamat sa lahat. Salamat sa pagbabalik ng liwanag sa huling mga taon ng aking buhay. Ang bahay na ito ay sa iyo na. Ngunit higit sa bahay, may isang bagay akong nais ibigay sa iyo. Isang bagay na mas mahalaga kaysa sa anumang yaman. Gamitin mo ang susing ito. Buksan mo ang maliit na pinto sa ilalim ng hagdan. Naroon ang tunay na pamana ko sa iyo.

Nagmamahal, Lola Nena

Kinabukasan, kasama si Leo, tinungo ni Amelia ang bahay. Ang bigat ng bawat hakbang niya ay dala ng halo-halong emosyon: pasasalamat, pagkalito, at isang kakaibang kaba. Pagpasok nila, isang amoy ng lumang kahoy at sampaguita ang sumalubong sa kanila. Ang bahay ay malinis at maayos, na tila ba naghihintay lang sa kanilang pagdating.

Sa ilalim ng engrandeng hagdanan na yari sa narra, nakita nila ang isang maliit at halos hindi mapansing pinto. Ginamit ni Amelia ang susi. Sa isang kalantog, bumukas ito.

Ang silid ay maliit at madilim. Tanging isang bumbilya ang nagbibigay liwanag. Walang laman ang kwarto maliban sa isang malaking baul na yari sa kahoy ng kamagong. Ang ibabaw nito ay makapal na sa alikabok.

“Ano po iyan, Mommy?” tanong ni Leo, na kumapit sa palda ng ina.

“Hindi ko alam, anak,” sagot ni Amelia, ang kanyang puso ay kumakabog nang malakas.

Dahan-dahan niyang binuksan ang baul. Ang tumambad sa kanya ay hindi ginto o alahas. Ang laman nito ay mga lumang gamit: isang set ng damit ng sanggol na naninilaw na, isang pares ng maliliit na sapatos, ilang mga litrato, at sa ilalim ng lahat, isang makapal na kwaderno na nababalutan ng katad—isang talaarawan.

Kinuha ni Amelia ang talaarawan at naupo sa sahig. Si Leo ay umupo sa kanyang tabi. Dahan-dahan niyang binuklat ang mga pahina. Ang sulat ay elegante ngunit bakas ang paglipas ng panahon. Ito ang talaarawan ni Lola Nena.

Nagsimula siyang magbasa. Ang mga unang pahina ay puno ng saya. Kuwento ng isang masayang pamilya—si Nena, ang kanyang asawang si Ricardo, at ang kanilang nag-iisang anak, ang kanilang prinsesa, si Lilia. Puno ang mga pahina ng pagmamahal para kay Lilia. Ang kanyang unang salita, unang hakbang, unang araw sa eskwela.

Ngunit habang lumilipat ang mga pahina, ang tono ng pagsusulat ay nagbago. Naging kuwento ito ng pag-aalala. Si Lilia, sa edad na disi-siyete, ay umibig sa isang hardinero—isang mabait ngunit mahirap na binatang nagngangalang Daniel. Tinutulan ito ni Nena at ng kanyang asawa. May mataas silang pangarap para sa kanilang anak. Nais nilang makapangasawa ito ng isang mayaman at edukadong lalaki.

Ang pag-ibig nina Lilia at Daniel ay hindi napigilan. Isang gabi, natuklasan ni Nena na nagdadalang-tao ang kanyang anak. Sa halip na unawa at pagmamahal, galit at kahihiyan ang kanilang ipinaramdam.

“Pinalayas namin siya,” basa ni Amelia sa isang entry na may mga bakas ng tuyong luha. “Ang sarili naming anak, itinaboy namin sa gitna ng gabi. Sinabi ng asawa ko na hindi na natin siya anak. At ako, sa aking pagiging duwag at sa takot na suwayin ang aking asawa, ay pumayag. Iyon ang pinakamalaking pagkakamali ng buhay ko.”

Patuloy na nagbasa si Amelia, ang kanyang mga mata ay lumuluha na rin para sa sakit ni Lola Nena. Isinulat ng matanda kung paano sila nagsisi ng kanyang asawa. Sinubukan nilang hanapin si Lilia, ngunit para itong bulang naglaho. Namatay ang kanyang asawang si Ricardo na dala ang bigat ng pagsisisi. Naiwan si Nena na mag-isa, pasan ang krus ng kanyang nakaraan.

Sa mga huling pahina, ang pagsusulat ay naganap mga limang taon na ang nakalipas—ang panahon kung kailan unang nakilala ni Nena si Amelia.

“May bagong lipat sa ating eskinita. Isang batang biyuda na may maliit na anak na lalaki. Ang pangalan niya ay Amelia. May kakaiba sa kanya. Ang kanyang mga ngiti, ang kanyang kabaitan, ay nagpapaalala sa akin ng aking nawawalang si Lilia. Ngunit imposible. Marahil ay ginugulo lang ako ng aking isipan.”

Sa sumunod na entry, nanginginig na binasa ni Amelia ang mga salita.

“Ngayong hapon, dinala ni Amelia ang kanyang anak, si Leo. Naglalaro sila sa aking hardin. Hinubad ng bata ang kanyang tsinelas at nakita ko ito. Sa kanyang kanang sakong, mayroon siyang balat. Isang balat na hugis maliit na bituin. Ang balat na iyon… iyon din ang balat na mayroon ang aking anak na si Lilia, na namana niya pa sa aking yumaong asawa. Hindi ako maaaring magkamali. Ang Diyos, sa kanyang awa, ay dinala sa aking harapan ang aking apo.”

Napahinto sa pagbabasa si Amelia. Ang hangin ay tila nawala sa kanyang mga baga. Mabilis niyang tiningnan ang sakong ng kanyang anak na si Leo. Naroon nga, ang maliit na balat na hugis bituin. Isang balat na minana niya mula kay Amelia. Isang balat na namana ni Amelia mula sa kanyang ina.

Kinuha niya ang isang litrato mula sa baul. Isang litrato ng isang magandang dalaga na may malungkot na mga mata. Ang kanyang ina. Si Lilia.

Ang sumunod na entry sa talaarawan ay dumurog sa puso ni Amelia.

“Alam ko na ngayon. Si Amelia ang aking apo. Ang anak ng aking pinalayas na si Lilia. Hindi ko na siya tinanong. Ayokong buksan pa ang mga sugat ng nakaraan. Sapat nang makita ko siya, maalagaan, kahit sa patagong paraan. Sa bawat abot niya ng kakanin, ang nakikita ko ay ang pag-aalay ng kapatawaran. Sa bawat pagbasa ng kanyang anak sa aking tabi, naririnig ko ang tinig ng pamilyang nawala sa akin. Hindi ko na sasabihin sa kanya ang totoo. Hahayaan ko siyang mabuhay nang walang anino ng aming pagkakasala. Ngunit sa aking pagpanaw, iiwan ko sa kanya ang lahat. Hindi bilang bayad-utang, kundi bilang pagbabalik ng nararapat sa kanya. Ang bahay na ito, dito dapat siya lumaki. Ito ang kanyang tahanan.”

Niyakap ni Amelia ang talaarawan at humagulgol. Ang lahat ng piraso ng palaisipan ay nagkadugtong-dugtong na. Ang mga tingin ni Lola Nena na puno ng kahulugan. Ang mga luhang bigla na lang pumapatak. Ang pagmamahal na ipinaramdam nito sa kanila. Hindi iyon pagmamahal ng isang kapitbahay, kundi pagmamahal ng isang lola.

Ang kanyang ina, si Lilia, ay namatay sa panganganak sa kanya. Lumaki si Amelia sa isang malayong kamag-anak, dala-dala ang kuwentong naulila siya nang maaga, walang nabanggit tungkol sa kanyang mga lolo at lola. Tadhana ang nagdala sa kanya sa eskinita na iyon, sa mismong lugar kung saan dapat siya isinilang.

Tumingin si Amelia sa paligid ng bahay. Hindi na ito isang bahay na ipinamana ng isang mabuting kapitbahay. Ito ang bahay ng kanyang mga ninuno. Ang bawat muwebles, bawat litrato sa dingding, ay bahagi ng kanyang pagkatao.

“Mommy, bakit po kayo umiiyak?” tanong ni Leo, na may pag-aalala sa kanyang mukha.

Pinunasan ni Amelia ang kanyang mga luha at ngumiti, isang ngiti na ngayon ay puno ng pag-unawa at kapayapaan. Binuhat niya ang kanyang anak.

“Umiiyak si Mommy dahil sa saya, anak,” bulong niya. “Dahil sa wakas, nakauwi na tayo.”

Mula sa araw na iyon, ang dating malungkot na bahay ay napuno ng buhay at tawanan. Inayos ni Amelia ang hardin, tinamnan ng mga paboritong bulaklak ni Lola Nena. Ang amoy ng nilulutong pagkain ay pumalit sa amoy ng kalungkutan. Hindi na siya naglako ng kakanin; ginamit niya ang kaunting naipon ni Lola Nena para magtayo ng isang maliit na karinderya sa garahe ng bahay.

Hindi niya kailanman ipinagsabi sa iba ang sikreto ng kanyang pagkatao. Iyon ay isang sagradong bagay sa pagitan niya, ng kanyang anak, at ng alaala ni Lola Nena. Ngunit sa tuwing titingnan niya ang kanyang anak na naglalaro sa hardin, o sa tuwing uupo siya sa silya kung saan huling nakita si Lola Nena, bumubulong siya sa hangin.

“Salamat po, Lola. Salamat po sa pagdala sa amin pauwi.”

Ang mana niya ay hindi lang isang bahay at lupa. Ang tunay na pamana ay ang pagkatuklas sa kanyang mga ugat, ang kapatawaran sa mga pagkakamaling hindi niya naranasan, at ang pag-ibig ng isang pamilyang binuo muli ng tadhana, sa kabila ng paglipas ng panahon at maging ng kamatayan.